آقاجَمالِ خوانْساری ، جمال‌الدّین محمدبن حسین‌بن محمد (د 1125ق/1713م)، محدث، اصولی، حکیم، متکلم و فقیه امامی ایرانی. وی در حوزة علمیة اصفهان نزد پدرش، آقاحسین محقق خوانساری، دایی‌اش، ملامحمدباقر محقق سبزواری نویسندة ذخیره و ملامحمدتقی مجلسی (هـ م م) درس خواند و سپس در همان حوزه به تدریس معقول و منقول پرداخت. آقاجمال از علمای طراز اول و مدرّسان برجستة آن دوران اصفهان شمرده می‌شد، به گونه‌ای که در زمان خود ریاست حوزة تدریس اصفهان را به عهده داشت (مهدوی، 238) و افرادی چون آقامحمّد اکمل اصفهانی و ملارفیع مشهدی (هـ م م) از شاگردان وی بودند. در مقام روایی او گفته شده که از ملامحمدتقی مجلسی اجازة نقل حدیث داشته است (تنکابنی، 265). اردبیلی او را رفیع‌الشأن و از راویان فقه خوانده است (1/164). شیخ‌یوسف بحرانی صاحب‌الحدائق او را از مشایخ خود در نقل حدیث برشمرده است (لؤلؤه‌البحرین، 90). آقاجمال عالمی نکته‌سنج بود و طبعی ظریف داشت و بسیار پرکار بود، به گونه‌ای که خوانساری صاحب روضات‌الجنات او را بسیار ستوده است (2/214). به نظر می‌رسد نفوذ او در مردم به گونه‌ای بوده که پادشاهان صفوی معاصرش به او ابراز ارادت می‌کرده‌اند و با عطایای خود او را می‌نواخته‌اند. او از کمک به مردم دریغ نمی‌کرد و مورد مراجعة خاص و عام بود.
مشهور است که وی کتاب کلثوم‌ننه یا عقائدالنّساء را، که در آن رسوم و پندارهای معمول میان زنان آن روزگار ایران را به نقد کشیده، تألیف کرده است. مامقانی درگذشت او را در 1121ق/1709م می‌داند (1/230) که درست به نظر نمی‌رسد. او را در آرامگاه پدرش، که به وسیلة شاه سلیمان صفوی در تخته فولاد اصفهان ساخته شده بود، به خاک سپردند (حرّ عاملی، 2/57).
آثار: آقا جمال دارای آثار بسیار و سودمند بوده که برخی از آنها به چاپ رسیده و تقریباً همة آنها در کتابخانه‌های ایران (و بعضاً بیرون از ایران) موجود است. آنچه به نظر آمده، به شرح زیر است: 1. اصول‌الدّین، در یک مقدمه و 5 باب، هر باب دربارة یکی از اصول. نسخه‌های خطی آن در کتابخانه‌های: آستان‌قدس (فهرست، 11/20)، شورای ملی سابق (فهرست خطی، 16/253) و وزیری یزد (فهرست خطی، 3/954) موجود است؛ 2. اعتقادات، کتابخانة مرکزی (فهرست خطی، 9/951) و کتابخانة مرکزی و مرکز اسناد (فهرست خطی، 16/278)؛ 3. تاج‌التّراجم یا موائدالرّحمن، موزة بریتانیا (فهرست، 349) که در بمبئی با چاپ سنگی به چاپ رسیده است؛ 4. ترجمة الفصول‌المختاره من‌العیون والمحاسن، آستان‌قدس (فهرست، 11/66)، اهدایی مشکوه (فهرست خطی، 3 (1)/565)، ملي ملك (فهرست خطی، 2/139)؛ 5. ترجمة مفتاح‌الفلاح، آخوند همدان (فهرست خطی، 14)، آستان‌قدس (فهرست، 6/221-222). آصفیه (فهرست خطی، 1/19)، آیت‌الله مرعشی (فهرست خطی، 3/20)، اهدایی مشکوه (فهرست خطی، 1/39) تربیت تبریز (فهرست خطی، 9، 10)، سپهسالار سابق (فهرست خطی، 1/426)، سلطنتی سابق (فهرست خطی، 141-142)، عمومی اصفهان (فهرست خطی، 1/70)، فیضیة قم (فهرست خطی، 2/35)، کتابخانة رشت (عمومی رشت و همدان فهرست خطی، 1101)، کتابخانة مرکزی (فهرست خطی، 11، 12/817)، کتابخانة مرکزی و مرکز اسناد (فهرست خطی، 16/4)، کتابخانة ملی (فهرست خطی، 1/300)، گوهرشاد (فهرست خطی، 1/327)، سنای سابق (فهرست خطی، 1/386)، مسجد اعظم قم (فهرست خطی، 82)، ملی ملک (فهرست خطی، 2/143)، موزة ملی پاکستان (فهرست خطی، 885) و وزیری یزد (فهرست خطی، 4/1220) که در 1304ق/1887م در بمبئی، و سپس در 1310ق/1892م در مصر به چاپ رسیده است؛ 6. حاشیه بر حاشیة شرح جدید تجرید، آخوند همدان (فهرست خطی، 373)، آستان‌قدس (فهرست، 1/34)، اهدایی مشکوه (فهرست خطی، 3 (1)/230)، دانشگاه لوس‌آنجلس (نشریة کتابخانه‌های مرکزی و مرکز اسناد، 11، 12/196)، زنجانی (فهرست خطی کتابخانة شخصی، 229)، سپهسالار سابق (فهرست خطی، 2/185)، شورای ملی سابق (فهرست خطی، 9/548-549)، کتابخانة مرکزی (فهرست خطی، 8/64)، کتابخانة ملی (فهرست خطی، 10/297-298)، فیضیة قم (فهرست خطی، 1/132)، مسجد اعظم قم (فهرست خطی، 446) و وزیری یزد (فهرست خطی، 1/398)؛ 7. حاشیه بر شرح لمعه، آخوند همدان (فهرست خطی، 100)، آستان‌قدس (فهرست، 2/43)، سپهسالار سابق (فهرست خطی، 2/201)، شورای ملی سابق (فهرست خطی، 7/89)، فیضیة قم (فهرست خطی، 1/80) کتابخانة رشت (عمومی رشت و همدان فهرست خطی، 1111) کتابخانة مرکزی (فهرست خطی، 12/2728) کتابخانة مرکزی و مرکز اسناد (فهرست خطی، 16/302) مسجداعظم قم (فهرست خطی، 134) معارف تهران (فهرست خطی، 85) ملی فارس (فهرست خطی، 1/7-71) ملی ملک (فهرست خطی، 1/227) نوربخش (فهرست خطی، 1/47) وزیری یزد (فهرست خطی، 3/1035)؛ 8. حاشیه علی شرح‌المختصر، آخوند همدان (فهرست خطی، 98) آستان‌قدس (فهرست، 6/26) دانشگاه لوس‌آنجلس (نشریة کتابخانه‌های مرکزی و مرکز اسناد، 11، 12/203) سپهسالار سابق (فهرست خطی، 2/231) شورای ملی سابق (فهرست خطی، 12/127) کتابخانة مرکزی (فهرست خطی، 9/952) کتابخانة مرکزی و مرکز اسناد (فهرست خطی، 16/99) مسجد اعظم قم (فهرست خطی، 141) ملی فارس (فهرست خطی، 1/88-89) ملی ملک (فهرست خطی، 1/236)؛ 9. حاشیه‌علی‌الشفاء، اهدایی مشکوه (فهرست خطی، 3 (1) 243). شورای ملی سابق (فهرست خطی، 5/177)؛ 10. ترجمة شرح غررالحکم، آستان‌قدس (فهرست، 2/45) آستانه قم (فهرست خطی، 2/89) سپهسالار سابق (فهرست خطی، 2/34-35) شورای ملی سابق (فهرست خطی، 6/13) گنج بخش (فهرست خطی، 2/949-950) مسجد اعظم قم (فهرست خطی، 254)؛ 11. رساله در جبر و اختیار، شورای ملی سابق (فهرست خطی، 14/117)؛ 12. رساله فی صلوه‌الجمعه، شورای ملی سابق (فهرست خطی، 13/202-203)، کتابخانة مرکزی و مرکز اسناد (فهرست خطی، 16/393) کتابخانة مرکزی (فهرست خطی، 13/3394-3395)؛ اهدایی مشکوه (فهرست خطی، 5/1755-1756) آیت‌الله مرعشی (فهرست خطی، 8/226-227)؛ 13. رساله فی‌الطینه، کتابخانة مرکزی (فهرست خطی، 9/1336، 13/3348-3349، 3567، 15/4232)، کتابخانة مرکزی و مرک اسناد (فهرست خطی، 17/235)؛ 14. رساله فی کراهه‌العادات و انها باعتبار وصفهالابذاتها، وزیری یزد (فهرست خطی، 3/1035)؛ 15. رساله در نیّت، کتابخانة مرکزی (فهرست خطی، 16/593)، وزیری یزد (فهرست خطی، 4/1440)؛ 16. کلثوم‌ننه یا عقایدالنساء، کتابخانة مرکزی (فهرست خطی، 12/2804-2805)، سپهسالار سابق (فهرست خطی، 5/442)؛ گنج‌بخش (فهرست خطی، 2/957، 958)، خیرپور گواجرانواله و خواجه‌محمد مرتضی (فهرست مشترک، 4/2409)؛ 17. منشآت، کتابخانة مرکزی (فهرست خطی، 9/1363).

مآخذ: اردبیلی، محمدبن علی، جامع‌الرّواه، بیروت، دارالأضواء، 1403ق؛ افندی اصفهانی، میرزاعبدالله، ریاض‌العلما، به کوشش محمود مرعشی و احمد حسینی، قم، کتابخانة آیت‌الله مرعشی، 1401ق، 2/59؛ بحرانی، یوسف، لؤلؤه‌البحرین، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، قم، موسسة آل‌البیت؛ تنکابنی، میرزامحمد، قصص‌العلماء، تهران، اسلامیه؛ حر عاملی، محمدبن حسن، امل‌الآمل، به کوشش احمد حسینی، قم، دارالکتب‌الاسلامی، 1362ش؛ خوانساری، محمدباقر، روضات‌الجنات، به کوشش اسدالله اسماعیلیان، تهران، 1390ق؛ مامقانی، عبدالله، تنقیح‌المقال، نجف، المطبعه‌المرتضویه، 1349ق؛ مهدوی، مصلح‌الدین، تذکره‌القبور، اسفهان، ثقفی، 1349ش؛ نوری طبرسی، حسین، مستدرک‌الوسایل، به کوشش محمدرا نوری نجفی، تهران، 1321ق، ص 384؛ نیز:

Edwards, Edward, M. A. A., catalogue of the Perrsian Printed Books in the British Museum, Lomdon, 1922, p. 349.
کاظم موسوی بحنوردی